Preparaty kwasu hialuronowego
w leczeniu zapalenia i redukcji
objawów podrażnienia gardła

Wprowadzenie

Kaszel jest objawem często zgłaszanym przez pacjentów zarówno lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, jak i laryngologów oraz foniatrów. Właściwie jest to odruch obronny pozwalający na oczyszczenie dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny lub ciał obcych. Ze względu na czas trwania kaszel możemy podzielić na:

• ostry (trwający do 3 tygodni),
• podostry (trwający 3–8 tygodni),
• przewlekły (trwający powyżej 8 tygodni).

Wśród przyczyn ostrego kaszlu najczęściej wymieniane są infekcje, takie jak wirusowe zakażenia górnych dróg oddechowych lub zapalenie oskrzeli. Kaszel podostry zwykle jest objawem nadreaktywności dróg oddechowych po infekcji wirusowej. Kaszel przewlekły najczęściej powodowany jest przez spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, astmę, refluksowe zapalenie przełyku czy przewlekłą obturacyjną chorobę płuc¹.

Kolejnym objawem będącym częstą przyczyną konsultacji w gabinecie lekarskim jest chrypka. Matowy i szorstki głos powodują zaburzenia drgań fałdów głosowych w przebiegu ich uszkodzenia lub upośledzenia funkcji mięśni krtani lub ich unerwienia. Wśród przyczyn tego objawu warto wymienić nie tylko choroby infekcyjne, takie jak zapalenie gardła i krtani, zapalenie tchawicy czy krup, ale również narażenie na dym tytoniowy, przebywanie w klimatyzowanych pomieszczeniach, suche powietrze, zaburzenia oddychania przez nos, a także nadużywanie głosu (nauczyciele, aktorzy, lektorzy)^{1, 2}.

Szacuje się, że zakażenia górnych dróg oddechowych stanowią 42–88% ostrych zachorowań, z którymi pacjenci zgłaszają się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Sprawia to, że są one jedną z najczęstszych przyczyn pilnych konsultacji³.

Główne objawy zapalenia gardła to uczucie suchości i zalegania w gardle, co doprowadza do opisanych powyżej kaszlu i chrypki. Spowodowane jest to wysychaniem błony śluzowej gardła. Oczywiste zatem, że postępowaniem mającym na celu złagodzenie objawów będzie nawilżanie błony śluzowej.

Kwas hialuronowy

Kwas hialuronowy jest polisacharydem wchodzącym w skład macierzy pozakomórkowej. Naturalnie występuje w większości płynów ustrojowych i tkanek, takich jak maź stawowa, ciało szkliste gałki ocznej, tkanka nerwowa, łączna czy nabłonkowa. Odgrywa również istotną rolę w procesie gojenia się ran, co jest związane z jego właściwościami, takimi jak regulacja procesw adhezji komórek, ich różnicowania i proliferacji⁴. Ponadto jego opisywane działanie przeciwutleniające ogranicza również nasilenie procesu zapalnego w trakcie gojenia ran⁵. Właściwości kwasu hialuronowego, takie jak biokompatybilność, biodegradowalność oraz wysoka hydrofilność, warunkują szerokie zastosowanie zarówno w medycynie, jak i w kosmetologii.

Kwas hialuronowy w leczeniu zapalenia gardła

Zdrowa błona śluzowa gardła jest szczelnie pokryta wydzieliną, tzw. filmem sekrecyjnym. Zaburzenia jego wydzielania i ciągłości mogą powstawać w dwojaki sposób, jako tzw. hiperplastyczne zapalenia gardła, kiedy to wypustki limfatyczne przerywają ciągłość filmu sekrecyjnego, gdyż wystają ponad jego powierzchnię, lub też jako atroficzne zapalenie gardła, kiedy mamy do czynienia z zaburzonym wydzielaniem lub wysuszeniem filmu sekrecyjnego². Oczywiste wydaje się zatem, że w celu zmniejszenia objawów towarzyszących zapaleniu gardła stosowane są środki mające na celu przywrócenie filmu sekrecyjnego i jego funkcji chroniącej przed czynnikami szkodliwymi.

Dotychczas w łagodzeniu objawów zapalenia gardła wywołanych suchością błony śluzowej wykorzystywano głównie płukanki roztworami na bazie soli, nawilżacze powietrza i sekretolityczne lub śluzowate substancje czynne^2,6. Postępowanie takie, choć skuteczne, cechuje się krótkotrwałym działaniem. Od lat kwas hialuronowy wykorzystywany jest do produkcji kropli do oczu. Preparaty zawierające go w swoim składzie stosowane są m.in. w leczeniu zespołu suchego oka. Środki te powodują nie tylko nawilżenie gałki ocznej, ale również chronią rogówkę przed wysychaniem oraz łagodzą podrażnienia⁷. Nowością na rynku są preparaty wykorzystujące te właściwości kwasu hialuronowego w łagodzeniu objawów zapalenia gardła. Ochronny film nawilżający wytwarzany przez uwalniane z tabletek do ssania substancje żelujące (kwas hialuronowy) oraz pobudzanie wydzielania śliny powoduje nie tylko szybkie złagodzenie nasilenia objawów, ale również regenerację uszkodzonej błony śluzowej. Preparaty takie, wytwarzając film ochronny na powierzchni błony śluzowej, powodują długotrwałe nawilżenie.

Skuteczność takiego postępowania stwierdzono w badaniu prospektywnym w grupie prawie 300 pacjentów, gdzie nasilenie objawów oceniano za pomocą specjalnie opracowanego kwestionariusza. Autorzy tej pracy donoszą o ponad 60% redukcji nasilenia objawów – takich jak chrypka, ból gardła, problemy z przełykaniem, podrażnienie gardła, łaskotanie w gardle, uczucie suchości – w trakcie 3-dniowego stosowania tabletek do ssania zawierających kwas hialuronowy⁶.

W kolejnym badaniu obserwacyjnym uczestniczyło 20 pacjentów zgłaszających się do laryngologa z takimi objawami jak chrypka, podrażnienie gardła, uczucie łaskotania w gardle, ból gardła, uczucie suchości i problemy w przełykaniu. Po stosowaniu tabletek do ssania zawierających kwas hialuronowy zaobserwowano redukcję nasilenia objawów o średnio 77% po czasie wynoszącym średnio 5,8 dnia. Subiektywna poprawa była również oceniana przez lekarza prowadzącego. Autorzy tej pracy donoszą również o bardzo dobrym nawilżeniu wszystkich obszarów jamy ustnej i gardła, czyli migdałków, podniebienia miękkiego i twardego oraz języka⁸.

Ponadto w kontekście zmniejszania nasilenia objawów u chorych z zapaleniem gardła skuteczność tabletek do ssania, powodujących wytworzenie warstwy ochronnej na bazie kwasu hialuronowego, została również potwierdzona w badaniu obserwacyjnym, do którego zrekrutowano prawie 1000 pacjentów. Chorzy byli włączani prospektywnie przez ponad 300 laryngologów, a okres obserwacji wynosił 5±2 dni. Najczęściej zgłaszaną dolegliwością – przez aż 80% uczestników badania – było uczucie podrażnienia gardła. Nasilenie objawów oceniano w 10-stopniowej skali. Autorzy tej pracy donoszą, że intensywność wszystkich objawów, takich jak chrypka, ból gardła, podrażnienie gardła, łaskotanie w gardle, uczucie suchości czy problemy z przełykaniem, zmniejszyła się o 49–59%. Warto również podkreślić, że 17,5% pacjentów zgłaszało, że warstwa hydrożelu utrzymywała się powyżej 60 minut. Ponad 41% osób z grupy badanej obserwowało utrzymywanie się warstwy ochronnej przez 30–60 min, a ponad 40% uważało, że warstwa kwasu hialuronowego działa przez do 30 minut. Prawie 85% lekarzy i ponad 80% pacjentów oceniło skuteczność działania tabletek do ssania zawierających kwas hialuronowy jako bardzo dobrą lub dobrą. Warto podkreślić, że preparat wykorzystany w tym badaniu cechował się bardzo dobrą tolerancją⁹.

Przeprowadzono również badanie mające na celu porównanie trzech różnych preparatów służących do nawilżania błony śluzowej gardła – tabletki zawierające kwas hialuronowy, pastylki mające w swoim składzie ekstrakt z porostu islandzkiego oraz roztwory soli wykorzystywane do płukania gardła. Do badania włączono 60 chorych, u których analizowano nasilenie objawów, takich jak chrypka, ból gardła, trudności w przełykaniu, podrażnienie gardła oraz łaskotanie i suchość w gardle. Znaczne zmniejszenie nasilenia wszystkich objawów, definiowane jako ich redukcja o ponad 50%, zaobserwowano u prawie 95% pacjentów otrzymujących tabletki do ssania z kwasem hialuronowym, u ponad 35% osób otrzymujących pastylki z ekstraktem z porostu islandzkiego i tylko u 26,7% chorych płuczących gardło roztworami soli. Korzyści ocenione przez laryngologa jako bardzo dobre lub dobre występowały u 100% pacjentów otrzymujących preparaty kwasu hialuronowego. Co więcej, średnia względna redukcja nasilenia wszystkich objawów była najwyższa również w grupie otrzymującej tabletki do ssania z kwasem hialuronowym¹⁰.

Kwas hialuronowy w leczeniu pacjentów, których narzędziem pracy jest głos

Dużą grupę chorych zgłaszających się z takimi problemami jak chrypka, uczucie podrażnienia gardła, uczucie zalegania czy szorstkości w gardle stanowią osoby pracujące głosem. Zaliczamy do nich nie tylko nauczycieli, lektorów, wykładowców, aktorów, ale również menadżerów, lekarzy i pielęgniarki. Ponownie podłożem dolegliwości zgłaszanych przez pacjentów jest wysuszenie błony śluzowej gardła. Tradycyjne sposoby jej nawilżania, takie jak stosowanie roztworów soli, przynosi ulgę chorym jedynie na krótki czas.

Retrospektywnie przeanalizowano dane dotyczące 41 pacjentów, którzy pracowali w wyżej wymienionych zawodach. Zgłaszanymi przez nich dolegliwościami były głównie uczucie łaskotania w gardle, chrypka, problemy z przełykaniem, jak również problemy z wykonywaniem zawodu. Po 7–15 dniach stosowania tabletek do ssania zawierających kwas hialuronowy zaobserwowano istotną poprawę w zakresie wszystkich powyżej wymienionych dolegliwości. W podsumowaniu pracy autorzy donoszą, że wydaje się, iż nawilżanie błony śluzowej gardła za pomocą tabletek do ssania zawierających w swoim składzie kwas hialuronowy jest obiecującą terapią w grupie pacjentów, których narzędziem pracy jest głos¹¹.

Kwas hialuronowy w leczeniu suchego kaszlu

Wśród przyczyn przewlekłego kaszlu należy wymienić nie tylko astmę lub przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, ale również choroby nowotworowe, na przykład raka oskrzeli. Dlatego kaszel przewlekły, mimo że jest dolegliwością często zgłaszaną przez pacjentów w gabinecie laryngologa, zawsze wymaga dokładnej diagnostyki. Należy wspomnieć również o aspektach psychologicznych związanych z tym objawem. Przewlekły kaszel nie tylko obniża jakość życia, ale może również doprowadzać do izolacji społecznej. Na takie dolegliwości często narażone są osoby, które pracują głosem. To w tej grupie pacjentów często spotykamy przesuszenie błony śluzowej gardła. Dotychczas leczenie przewlekłego suchego kaszlu bazowało głównie na stosowaniu preparatów zawierających dekstrometorfan lub pentoksywerynę. Z uwagi na związek tego objawu z wysychaniem błony śluzowej nowym podejściem terapeutycznym jest zalecanie stosowania tabletek do ssania zawierających kwas hialuronowy.

Przeprowadzono retrospektywną analizę 39 pacjentów z suchym kaszlem i wysuszoną błoną śluzową gardła. Oceniono przede wszystkim ustąpienie objawów, takich jak uczucie zalegania w gardle i uczucie podrażnienia gardła. Autorzy tej analizy donoszą, że po stosowaniu preparatów kwasu hialuronowego przez 7–10 dni nastąpiło istotne zmniejszenie stopnia nasilenia wszystkich objawów. Co więcej, po tym czasie tylko 9 badanych zgłaszało, że przewlekły kaszel wpływa na ich jakość życia, zarówno w pracy, jak i życiu osobistym¹².

Działanie tabletek do ssania na gardło zawierających kwas hialuronowy potwierdzono również tak dokładnym badaniem jak optyczna tomografia koherentna. U 36-letniego chorego, który zgłaszał suchy kaszel utrzymujący się od wielu tygodni, w badaniu przed włączeniem leczenia zaobserwowano szorstką błonę śluzową gardła o porowatej powierzchni, natomiast po 10 dniach stosowania preparatów kwasu hialuronowego opisano gładszą śluzówkę o bardziej jednolitej strukturze, z warstwą filmu ochronnego na powierzchni¹³.

Inne zastosowania kwasu hialuronowego w medycynie

Warto wspomnieć również o innych ciekawych i ważnych zastosowaniach preparatów kwasu hialuronowego. Istnieją doniesienia, że dołączenie ich do standardowego leczenia chorych na mukowiscydozę, jakim są hipertoniczne roztwory soli fizjologicznej, zmniejsza częstość występowania i nasilenie kaszlu, podrażnienia gardła i utrzymywania się słonego smaku, co może poprawić przestrzeganie zaleceń¹⁴.

Toretta i wsp. donoszą, że zastosowanie miejscowe preparatów kwasu hialuronowego u dzieci z przewlekłym zapaleniem migdałków i nawracającymi zapaleniami ucha środkowego istotnie statystycznie zmniejszało liczbę epizodów wszystkich ostrych zapaleń ucha środkowego i ostrych zapaleń ucha środkowego bez perforacji błony bębenkowej¹⁵.

Wykazano również, że zastosowanie żelu zawierającego kwas hialuronowy poprawia proces gojenia się ran po etmoidektomii¹⁶.

Podsumowanie

Wydaje się, że preparaty zawierające kwas hialuronowy będą zdobywały coraz większe znaczenie w leczeniu ostrego zapalenia gardła, suchego kaszlu i zapobieganiu dysfunkcji narządu głosu u osób wykorzystujących go w pracy. Środki te nie tylko charakteryzują się dłuższym czasem działania, wyższym stopniem redukcji objawów, ale również bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa.