Znaczenie leków pochodzenia naturalnego w leczeniu infekcji dróg moczowych. Fitoinżynieria w służbie fitoterapii.

Wstęp

Praktycznie od zarania dziejów leki roślinne stanowiły podstawę tradycyjnej medycyny ludowej. Nawet najdawniejsze przekazy medyczne wyróżniały w naturalnym otoczeniu człowieka substancje różnego pochodzenia: mineralne, roślinne i zwierzęce, o silnym oddziaływaniu na organizm człowieka¹. Szczególnym bogactwem substancji czynnych wyróżnia się świat roślin.

W miarę rozwoju naukowych podstaw farmakologii leki roślinne stały się także jedną z głównych inspiracji rozwoju współczesnej farmacji¹. Nowoczesne metody analityczne, zwłaszcza metody chromatograficzne – stosujące tak precyzyjne narzędzie, jak spektrometria mas do detekcji i identyfikacji badanych substancji – zapewniły ogromny postęp techniczny w badaniach fitochemicznych, których wyniki są dziś powszechnie akceptowane w kontroli jakości leków ziołowych, żywności oraz produktów pochodnych¹.

Zakażenia układu moczowego (ZUM)

Od wielu lat etiologia infekcji dróg moczowych nie uległa zasadniczej zmianie². Nadal najczęstszą przyczyną, zarówno zakażeń szpitalnych, jak i pozaszpitalnych jest E. coli². Pozostałe uropatogeny to najczęściej Klebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Pseudomonas aeruginosa i Staphylococcus saprophyticus².

Obraz kliniczny ZUM jest bardzo różnorodny – od bezobjawowego bakteriomoczu do ciężkiej urosepsy². Do miejscowych objawów podmiotowych występujących w infekcjach dolnego odcinka dróg moczowych, obejmującego pęcherz moczowy, cewkę moczową (i gruczoł krokowy u mężczyzn), należą: częstomocz, dyzuria, nokturia, mimowolne oddawanie moczu (głównie u starszych kobiet z zaburzeniami statyki dna miednicy mniejszej)². Jeżeli zakażenie obejmuje również górny odcinek dróg moczowych (bakteryjne cewkowo-śródmiąższowe zapalenie nerek, dawniej – ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek), występują również objawy ogólne: gorączka, dreszcze, bóle brzucha lub okolicy lędźwiowej, nudności  wymioty². W badaniu przedmiotowym można stwierdzić objaw Goldflama².

Obecnie skuteczne leczenie ZUM staje się nie lada wyzwaniem, gdyż współczesne patogeny bakteryjne wytworzyły wiele nowych mechanizmów oporności na antybiotyki. W ostatnich latach pojawiły się na świecie, w tym również w Polsce, pałeczki G(–) wytwarzające różne karbapanemazy, obserwuje się też narastającą oporność drobnoustrojów na fluorochinolony, aminoglikozydy i kotrimoksazol². Zaniepokojenie wzbudzają również doniesienia o wysokim odsetku szczepów opornych na nitrofurantoinę (nawet do 30%), na co należy zwracać uwagę przy wyborze furazydyny w leczeniu infekcji dróg moczowych².

Obecnie nie dysponujemy skutecznymi metodami terapeutycznymi dotyczącymi profilaktyki nawrotów zakażeń dróg moczowych². Zaleca się między innymi: zapewnienie możliwie największej diurezy > 3–4 l na dobę, częste mikcje, unikanie zaparć, właściwą higienę osobistą, unikanie kąpieli bąbelkowych i dezodorantów intymnych². W razie nieskuteczności wymienionych metod należy rozważyć profilaktykę przeciwbakteryjną². Wiadomo jednak, że długotrwałe stosowanie antybiotyków zmienia mikrobiom układu moczowego, w konsekwencji zmniejszając jego zdolność do naturalnej obrony przed nawrotami infekcji. Według ostatnich rekomendacji nie należy stosować antybiotykoterapii u dorosłych z bezobjawowym bakteriomoczem, z wyjątkiem kobiet ciężarnych i pacjentów z planowanym zabiegiem urologicznym².

Fitoterapia w infekcjach dróg moczowych

Leki roślinne stosowane w infekcjach dróg moczowych należą do grupy środków przeciwbakteryjnych – dezynfekujących drogi moczowe (urodesinficienta) – lub środków diuretycznych – akwaretycznych – zwiększających objętość wydalanego moczu bez wpływu na gospodarkę elektrolitową³. Jest to niezmiernie ważna zaleta ziołowych środków moczopędnych. Pomocnicze stosowanie roślinnych akwaretyków w leczeniu infekcji dróg moczowych – dzięki zwiększeniu wydalania płynów – ułatwia samooczyszczanie dróg moczowych z licznych bakterii chorobotwórczych⁴. Środki te odgrywają przy tym ważną rolę w profilaktyce kamicy moczowej, gdyż poprzez rozcieńczenie składników moczu ograniczają możliwość ich krystalizacji i tworzenie się złogów (kamieni) w drogach moczowych⁴.

Do podstawowych środków roślinnych o działaniu przeciwbakteryjnym zaliczamy surowce zawierające glikozydy fenolowe – pochodne hydrochinonu³. Są to głównie³:

• liść mącznicy lekarskiej (Uvae ursi folium);
• liść borówki brusznicy (Vitis ideae folium);

oraz surowce zawierające olejki eteryczne np.:

• owoc jałowca (Juniperi fructus);
• korzeń lubczyku (Levistici radix).

W ostatnich latach duże zainteresowanie badaczy wzbudza owoc żurawiny (Oxytocci fructus) z uwagi na działanie przeciwbakteryjne³. Uważa się, że zawiera substancje (proantocyjanidy), które uniemożliwiają przyleganie bakterii do ścian pęcherza moczowego i cewki moczowej³.

Do podstawowych surowców zielarskich o działaniu diuretycznym należą zioła zawierające związki flawonoidowe i saponiny. Dzięki temu są pomocne w stanach zapalnych dróg moczowych. Należą do nich³:

• liść brzozy (Betulae folium),
• liść pokrzywy (Urticae folium),
• ziele fiołka trójbarwnego (Violae tricoloris herba),
• ziele nawłoci (Solidaginis virgaurea herba),
• ziele skrzypu (Equiseti herba).

Dość ciekawą rośliną leczniczą jest centuria pospolita, zwana też tysiącznikiem, Centaurium umbellatum Gilib (Centaurium minus Moench, Centaurium erythraea Rafn.). Jako surowiec wykorzystuje się ziele centurii, którego liczne składniki chemiczne wykazują różnorodne działanie na organizm⁵. Ksantony ziela centurii hamują rozwój mikroorganizmów i niszczą pasożyty jelitowe, aglikony działają też przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo, a furanoksantony – przeciwnowotworowo⁵. Używana niegdyś łacińska nazwa tego surowca Herba Chironiae powiązana jest z centaurem Chironem, który według mitologii greckiej miał leczyć rany zielem tej rośliny⁵.

Od lat 70. ubiegłego wieku obserwuje się sukcesywny powrót do lecznictwa olejkami eterycznymi⁶. Są to charakterystyczne dla niektórych rodzin i rodzajów roślin produkty metabolizmu o zwykle przyjemnym zapachu i płynnej konsystencji, lotne z parą wodną⁶. Pod względem chemicznym są to mieszaniny różnych związków chemicznych należących do: monoterpenów, diterpenów, seskwiterpenów, związków pochodnych fenylopropanu i związków siarki⁶. Obecnie znanych jest ponad 1500 różnych związków wchodzących w skład olejków eterycznych, które wykazują wielokierunkowe działania farmakologiczne: spazmolityczne, antyseptyczne, przeciwzapalne, sekretolityczne, wykrztuśne i uspokajające⁶. Ich działanie moczopędne następuje poprzez drażnienie kanalików w kłębuszkach nerkowych – tak działa m.in. korzeń lubczyku (Levisticum officinale Koch.)⁶. Wartościową cechą lubczyku, dzięki której znajduje zastosowanie w leczeniu łagodnych zaburzeń czynności nerek i stanów zapalnych dolnych dróg moczowych, jest przyspieszenie filtracji nerkowej oraz zwiększenie wydalania mocznika⁷. W badaniach eksperymentalnych wykazano, że olejki eteryczne z bazylii (Ocimum basillicum) i rozmarynu (Rosmarinus officinalis L.) działają przeciwbakteryjnie wobec wielolekoopornych klinicznie szczepów bakterii E. coli, uzyskanych od pacjentów z infekcjami dróg oddechowych, moczowych oraz przewodu pokarmowego. Stwierdzono to na podstawie zahamowania wzrostu tych drobnoustrojów przez oba te olejki⁸.

W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie rozmarynem, z którym wiąże się duże nadzieje terapeutyczne. Wykazuje dużą aktywność antyoksydacyjną⁸. Przejawia dużą aktywność biologiczną – przeciwbakteryjną, przeciwwirusową, przeciwgrzybiczą, a nawet przeciwnowotworową⁹. W badaniach in vitro wykazano przeciwbakteryjne działanie fenoli zawartych w liściach rozmarynu przeciwko bakteriom Gram-ujemnym, tj. E. coli i Pseudomonas aeruginosa, oraz Gram-dodatnim, tj. Staphyloccocus aureus i Staphyloccocus epidermidis, przy czym wrażliwsze okazały się E. coli i Staphyloccocus epidermidis¹⁰. Jego działanie przeciwbakteryjne w dużej mierze zależy od składu chemicznego ekstraktu, zawartości olejków eterycznych i pory zbioru⁹. Napar z suszonych liści rozmarynu poprawia trawienie oraz działa moczopędnie⁹. Te trzy wyżej opisane rośliny lecznicze (Centaurium erythraea Rafn. Herba, Levisticum officinale Koch. radix, Rosmarinus officinalis L. folium) w stosunku 1:1:1 są składnikami tradycyjnego roślinnego produktu leczniczego, zarejestrowanego w Polsce >12 roku życia, mającego zastosowanie w terapii wspomagającej leczenie stanów zapalnych dolnych dróg moczowych¹¹. Przyjmowanie tego preparatu likwiduje nieprzyjemne uczucie pieczenia podczas oddawania moczu przy zapaleniu pęcherza¹². Poza tym działa przeciwskurczowo oraz antyadhezyjnie – może uniemożliwiać przyleganie bakterii do błony śluzowej pęcherza moczowego, powodując ich szybszą eliminację i zapobiegając nawrotom infekcji dolnych dróg moczowych¹². Firma produkująca ten preparat stosuje strategię Phytoneering (fitoinżynierii), która polega na zgłębianiu ogromnego potencjału roślin (fito) w zakresie substancji czynnych dzięki nowoczesnym badaniom i najnowszym technologiom (inżynieria)¹³. Specyfika leków roślinnych polega na tym, że na ogół żaden z ich pojedynczych składników nie odpowiada w całości za skuteczność leczniczą¹⁴. Mamy tu do czynienia z wyjątkowo złożonym układem wieloskładnikowym, począwszy od pierwszych etapów procesu produkcyjnego¹⁵. Zawartość substancji czynnej i składu substancji ekstrahujących zależy w kontrolowanej uprawie roślin leczniczych od wielu czynników, takich jak jakość ziaren i roślin, warunki uprawy (np. stanowisko, nawożenie), warunki i pora zbiorów, warunki przygotowania produktu leczniczego (np. przemywanie, suszenie), metody ekstrakcji, warunki magazynowania wyekstrahowanych substancji itp.¹⁵. Niezmienna jakość produktów pochodzenia roślinnego może być zapewniona tylko dzięki niezwykle dokładnej definicji materiału wyjściowego¹⁶. Konieczne jest poza tym szczegółowe określenie procesu wytwarzania, co pozwala zachować stałą jakość¹⁶. Jak więc widać, nowoczesne leki roślinne charakteryzują się zaawansowaną technologią produkcji oraz kontrolowaną i utrzymywaną na stałym poziomie zawartością związków farmakologicznie czynnych¹⁷.

Podsumowanie

O rosnącym znaczeniu fitoterapii jako wspomagającej metodzie terapii wielu chorób może świadczyć pismo prezesa zarządu Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego do Ministra Zdrowia z 5 lutego 2018 r., w którym zwrócił się z prośbą o rozważenie możliwości wprowadzenia do minimum programowego nauczania lekarzy zagadnień związanych z fitoterapią¹⁸. Jako argument przytoczył to, że współczesne ziołolecznictwo zapewnia bezpieczną i efektywną pomoc w profilaktyce zdrowotnej oraz stanowi racjonalne uzupełnienie terapii preparatami syntetycznymi¹⁸. Fitoterapia zawsze cieszyła się dużym zaufaniem i popularnością, niezależnie od szerokości geograficznej i statusu społecznego jej mieszkańców. Gdyby nie była skuteczna, nie obroniłaby się w dobie powszechnej obecnie chemizacji i technizacji. Nowe metody badawcze oraz nowe technologie pomagają nam właśnie zrozumieć i naukowo udowodnić mechanizmy działania roślin leczniczych, co do tej pory przyjmowane było jako wiedza oparta na doświadczeniu i obserwacji efektów ich stosowania.

Autor: lek. Bożena Mirosz - Gniadek